Πλέων επί οίνοπα πόντον, επ’ αλλοθρόους ανθρώπους

Φρανκφούρτη, Μάιος 2004.

Κατηφορίζουμε τη Σβάιτσερ Στράσσε, μέσα στο γκρίζο παγωμένο πρωινό.

Στρίβουμε δεξιά στη Σαουμαϊνκάι και περπατάμε παράλληλα προς τον Μάιν, μπροστά από τα μουσεία.

Περνάμε στο απέναντι πεζοδρόμιο. Ο Μάιν θολός, αφρισμένος, καφετής.

Ανεβαίνουμε τα σκαλοπάτια της Άιζερνερ Στεγκ, της κεντρικότερης πεζογέφυρας του Μάιν, κατευθυνόμενοι προς το κέντρο της πόλης.

Στο μέσον περίπου της γέφυρας, σηκώνω το βλέμμα μου και τη βλέπω: στην επιγραφή είναι γραμμένη -στα ελληνικά- η φράση:

«ΠΛΕΩΝ ΕΠΙ ΟΙΝΟΠΑ ΠΟΝΤΟΝ ΕΠ ΑΛΛΟΘΡΟΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ»

Όμηρος! Ένας στίχος του μεγαλύτερου ποιητή όλων των αιώνων, γραμμένος μάλιστα στα ελληνικά, βρίσκεται στο κεντρικότερο σημείο της Φρανκφούρτης, που αποτελεί το οικονομικό κέντρο της Γερμανίας – και όχι μόνον!

Κάτω από την επιγραφή, στα πλαϊνά της γέφυρας, άλλη μία -μικρότερη- επιγραφή με την ελληνική φράση και τη μετάφρασή της στα γερμανικά.

Και από κάτω: «Όμηρος, Οδύσσεια, Α.183».

Στο βάθος δεσπόζει ένας από τους μοντέρνους ουρανοξύστες της Φρανκφούρτης…

Οίνωψ Πόντος… [Ι]

Γνώριζα τον Οίνοπα Πόντο από το ομότιτλο βιβλίο της Ενριέττας Μερτζ (Henriette Mertz, Οίνωψ Πόντος, μετάφρασις-σχόλια Νικόλαος Ζαΐρης, Νέα Θέσις, Αθήνα 1995). Το βιβλίο είχε γίνει ευρύτερα γνωστό στην Ελλάδα στα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν ο Ιωάννης Δ. Πασάς είχε συμπεριλάβει εκτεταμένα αποσπάσματά του στο βιβλίο του, Η Αληθινή Προϊστορία, (εκδ. Εγκυκλοπαιδείας του «ΗΛΙΟΥ», Αθήναι 1986).

Οίνωψ Πόντος: η θάλασσα με το σκοτεινό κρασάτο χρώμα.

Αλλόθροοι Άνθρωποι..

Αλλά κατά πού ακριβώς έπλεε ο Οδυσσέας (ή μάλλον η Αθηνά, ως Μέντης);

Αλλόθροος – Άλλος + θρόος. Θρόος; Κάποια σχέση με το θροΐζω; Προκαλώ θορύβους; Άλλους θορύβους; Ουπς! Προκαλώ διαφορετικούς θορύβους, δηλαδή μιλάω διαφορετική γλώσσα.

Οι αλλόθροοι άνθρωποι ήταν λοιπόν οι άνθρωποι, οι λαοί που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες; Ξένες γλώσσες; Οι αλλόγλωσσοι; Οι ξενόγλωσσοι;

Θα έπρεπε να περιμένω την επιστροφή μου στην Αθήνα για να επιβεβαιώσω τα συμπεράσματά μου.

Οίνωψ Πόντος… [ΙΙ]

Τι κάνει κάποιος ένα παγωμένο μαγιάτικο πρωινό στη Φρανκφούρτη;

Περιπλανιέται στους δρόμους, μπαινοβγαίνει στα καφενεία απολαμβάνοντας καφέδες και κούχεν, τρώει βουρστ μπρέτχεν (αυτό που στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού αποκαλούν «ζεστό σκύλο») χαζεύοντας το πολύβουο πλήθος. Τους αλλόθροους ανθρώπους.

Α! Και επαναλαμβάνει συνέχεια δυνατά το γνωστό ομηρικό στίχο.

Πλέων επί οίνοπα πόντον, επ’ αλλοθρόους ανθρώπους!

Ταιριαστή φράση για μια πόλη σαν τη Φρανκφούρτη, όπου το 40% περίπου των κατοίκων της είναι μη γερμανικής καταγωγής: μετανάστες, πρόσφυγες, εργαζόμενοι στις πολυεθνικές εταιρείες, που η μία μετά την άλλη υψώνουν τους πύργους τους στο κέντρο της πόλης.

Πριν από δυο-τρεις δεκαετίες θα χαρακτηρίζαμε την πόλη «χωνευτήρι πολιτισμών». Σήμερα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, τα πάντα χωνεύονται «από τα πάνω», δηλαδή ισοπεδώνονται, ομογενοποιούνται. Κοινά γούστα για όλους, κοινές ενδυμασίες, ίδιοι τρόποι συμπεριφοράς για Ασιάτες, Αφρικανούς, Λατινοαμερικάνους, Σλάβους, Λευκούς.

Μόνη διαφορά τα χαρακτηριστικά των προσώπων. Και οι γλώσσες: αλλόθροοι.

Πλέων επί οίνοπα πόντον, επ’ αλλοθρόους ανθρώπους!

Αλλά -μια στιγμή!- κάτι δεν πάει καλά μέσα σ’ αυτόν τον πολύβουο ωκεανό ανθρώπων και γλωσσών: «η θάλασσα με το σκοτεινό κρασάτο χρώμα»;

Έχω δει θάλασσες κι ωκεανούς με γαλάζιο, μπλε, γαλαζοκίτρινο και γαλαζοπράσινο, καφέ, γκρίζο χρώμα…

Αλλά ποια θάλασσα έχει το χρώμα του κρασιού;

Ποιο κρασί έχει το χρώμα της θάλασσας;

Οίνωψ: προφανώς εκ του «οίνος».

Αλλά γιατί το «οίνωψ» να παραπέμπει σε χρώμα;

Σκέφτομαι, τριακόσια τουλάχιστον χιλιόμετρα μακριά από την πλησιέστερη θάλασσα, πόσες φορές έχω βγει από ένα καράβι και νιώθω ζαλισμένος, πως παραπατάω, πως περπατάω σα μεθυσμένος, πως η γη κινείται κάτω από τα πόδια μου, όπως κινιόταν και η θάλασσα λίγο πριν.

Μήπως ο «οίνωψ πόντος» δεν παραπέμπει στη «θάλασσα με το σκοτεινό κρασάτο χρώμα», αλλά στη θάλασσα που, όταν ταξιδεύεις πάνω της -πάνω μάλιστα στα «καρυδότσουφλα» της ομηρικής εποχής- σε κάνει να πατάς μία από δω, μία από κει -σα μεθυσμένος- για να καταφέρεις να διατηρήσεις την ισορροπία σου πάνω στο πλοίο;

Μήπως παραπέμπει στη θάλασσα που, όταν φτάνεις πια στον προορισμό σου και την εγκαταλείψεις, σε κάνει έστω και για λίγο να περπατάς ζαλισμένος, σα να ‘χεις μεθύσει ρουφώντας την αρμύρα της;

Όμως δεν είμαι «ομηρολόγος» ούτε φιλόλογος και οι γνώσεις μου για την ομηρική γλώσσα είναι ελάχιστες.

Ο Μάιν συνεχίζει να κυλάει, παλιοί και καλοί φίλοι περιμένουν -όλοι γνωρίζουν την ελληνική φράση που είναι γραμμένη στη γέφυρα της πόλης τους, λιγότεροι γνωρίζουν το τι ακριβώς σημαίνει…-, περιμένουν γύρω από ένα τραπέζι, τα ποτήρια ήδη γεμάτα με χιλιάνικον αίθοπα οίνον ερυθρόν…

Οίνωψ Πόντος… (ΙΙΙ)

Νόστος («επάνοδος, επιστροφή εις την πατρίδα»).

Οδύσσεια, Α.180-184 (Η θεά Αθηνά εμφανίζεται στο σπίτι του Οδυσσέα στην Ιθάκη μεταμφιεσμένη, ίδια ο αρχηγός των Ταφίων Μέντης. Ο Τηλέμαχος καλωσορίζει «τον» ξένο, προστάζει να «του» φέρουν φαΐ και κρασί, και «τον» ρωτάει «ποιος είναι», «από πού κρατάει η σκούφια του». Η Αθηνά-Μέντης απαντά:

«Μέντης Ἀγχιάλοιο δαίφρονος εὔχομαι εἶναι
υἱός, ἀτὰρ Ταφίοισι φιληρέτμοισιν ἀνάσσω.
νῦν δ’ ὧδε ξὺν νηὶ κατήλυθον ἠδ’ ἑτάροισιν
πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ’ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους,
ἐς Τεμέσην μετὰ χαλκόν, ἄγω δ’ αἴθωνα σίδηρον.»

Οι Νίκος Καζαντζάκης και Γιάννης Κακριδής http://www.omhros.gr/kat/P/km/txt/Od/Kaz/Odys1.htm μετέφρασαν ως εξής αυτούς τους στίχους:

«πως είμαι γιος του Αγχίαλου πέτομαι του καστροπολεμάρχου.
Μέντη με λεν, κι οι καραβόχαροι Ταφιώτες μ’ έχουν ρήγα.
Εδώ έχω φτάσει με τους συντρόφους στο πλοίο μου. Ταξιδεύω
για τόπο αλλόγλωσσο, την Τέμεσα, στο πέλαο το κρασάτο,
στραφταλιστό να δώσω σίδερο, χαλκό να πάρω πίσω.»

Βλέπουμε ότι οι «αλλόθροοι άνθρωποι» μεταφράζονται ως «αλλόγλωσσος τόπος» και ο «οίνωψ πόντος» ως «κρασάτο πέλαγος». Οι δύο μεταφραστές αποδίδουν πάντα τον όρο «οίνοπα πόντον», όπου αυτός απαντάται στην Οδύσσεια (Β.421, Γ.286, Δ.474, Ε.349, Ζ.170) ως «κρασάτο πέλαο».

Κατά τον Ζήσιμο Σιδέρη (Οδύσσεια, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος) το απόσπασμα έχει ως εξής:

«Ο Μέντης τ’ Αγχιάλου ο γιος παινεύομαι πως είμαι
και τους Ταφιώτες κυβερνώ τους θαλασσοθρεμμένους.
Κι ήρθα με το καράβι εδώ, σίδερο φορτωμένο,
τώρα, και πάω σ’ αλλόγλωσσους ανθρώπους στην Τεμέση,
τη θάλασσα αρμενίζοντας, χαλκό να πάρω εκείθε».

Ο μεταφραστής αυτή τη φορά αποφεύγει να μεταφράσει το «οίνωψ». Το ίδιο κάνει και στο Β.241, στο Γ.286 μεταφράζει ως «μαβύ γιαλό», στο Δ.474 ως «αφρισμένη θάλασσα», στο Ε. 349 ως «αφρισμένα κύματα», ενώ αποφεύγει επίσης να μεταφράσει το «οίνωψ» στο Ζ.170.

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ο Ζ. Σιδέρης, σε αντίθεση με τους Ν. Καζαντζάκη-Γ. Κακριδή, αντιμετωπίζει μάλλον με αμηχανία τον σχετικό όρο.

Ο Αργύρης Εφταλιώτης μεταφράζοντας την Οδύσσεια http://www.mikrosapoplous.gr/homer/odm0.htm αφήνει τον όρο αμετάφραστο στο Α.183 ενώ τον μεταφράζει ως «μαύρα πέλαα» (Β.421 και Δ.474), «μελανά πέλαγα» (Γ.286), «μελανά πελάγη» (Ε.349), ή «μαύρα πελάγη» (Ζ.170).

Από την άλλη πλευρά, ο Ιάκωβος Πολυλάς μεταφράζοντας την Ιλιάδα http://www.geocities.com/heartnews2002/ , αφήνει τον όρο αμετάφραστο (Β.613) ή τον μεταφράζει ως «απέραντα πελάγη» (Ε.771), ή «μελαμψά πελάγη» (Η.88).

Το πρόβλημα της μετάφρασης του όρου «οίνοπα πόντον» παραμένει.

Ωστόσο, ο Ν. Ζαΐρης στον «Πρόλογο της Ελληνικής Εκδόσεως» του βιβλίου της Μερτζ (ό.π., σελ.19-20) κάνει μερικές εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ­-και σωστές- παρατηρήσεις:

«Εις το λεξικόν ΣΟΥΔΑ η λέξις ερμηνεύεται ως ακολούθως: «Οίνοψ και Οίνοπος. οίνοπι μέλανι. οινωπός δε οινώδης διαυγής μέλας., εις δε τον Ησύχιον, οίνοπα μέλαν, οινώδη τη χροιά (οινόπη αμπέλλου μελαίνης είδος)». Η κυρίαρχος λοιπόν ερμηνεία της λέξεως είναι το μαύρον χρώμα, ερμηνεία εξ’ άλλου που επιβιώνει και μέχρι των ημερών μας. «Τον κατάπιε το μαύρο κύμα» ή «παραδέρνει στις μαύρες θάλασσες» κ.λπ., είναι φράσεις κοιναί και σήμερον εις την ναυτικήν οικογένειαν. Ομοίως και ο Εύξεινος Πόντος «Μαύρη Θάλασσα» καλείται ένεκα της αγριότητός του.

Συνεπώς, η λέξις «οίνοπος» υποδηλοί εδώ χαρακτηρισμόν της θαλάσσης υπό των ναυτικών αποδιδομένην, και ουχί την χροιάν αυτής.

Αι αγγλικαί μεταφράσεις, εν αδυναμία ευρισκόμεναι να αποδώσουν σαφώς την φράσιν ουχί εξ αγνοίας της Ελληνικής γλώσσης αλλά εξ αγνοίας του τρόπου δια του οποίου αύτη εκφράζεται -όστις επιβιώνει αναλλοίωτος μέχρι και της εποχής μας παρά τοις Έλλησιν- τον αποδίδουν ως «The Wine Dark Sea«, παλαιότεραι δε μεταφράσεις τον απέδωσαν ως «Η Θάλασσα με το Βαθύ Κρασάτο Χρώμα» ή «Η Σκοτεινοκρασάτη Θάλασσα», που δεν είναι άλλο τι, ως είρηται, παρά μετάφρασις της μεταφράσεως εκ του πρωτοτύπου».

Να ήταν μόνον αυτοί που μεταφράζουν τη μετάφραση…

Πάντως το Λεξικό Δημητράκου αναφέρει: «οίνοψ-οπος ο κ. οινώψ-ώπος ο, η Α, ο έχων όψιν ή χρώμα σκοτεινόν, μουντός. 2. ερυθρομέλας».

Πιστεύω ότι ο Ν. Ζαΐρης έχει δίκιο όταν τονίζει πως η λέξη «οίνοπος» υποδηλώνει χαρακτηρισμό της θάλασσας και όχι το χρώμα της.

Αυτά, όσον αφορά στον οίνοπα πόντον.

Το Διαδίκτυο…

… όμως πώς θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε;

Αποτελεί άραγε τον «μέλανα πόντον», τον μαύρο ωκεανό των πληροφοριών, όπως ισχυρίζονται οι ομιλούσες κεφαλές των τηλεοπτικών δελτίων ειδήσεων, όπου τα τέρατα της πορνογραφίας και του χάκινγκ περιμένουν τους ανυποψίαστους αρμενιστές;

[Διάβαζα τις προάλλες μελέτη που έγινε σε χώρες του εξωτερικού σύμφωνα με την οποία οι χρήστες του διαδικτύου παρακολουθούν κατά 40% λιγότερη τηλεόραση από τους μη χρήστες. Τον χρόνο αυτό τον διαθέτουν για να αρμενίζουν στα πέλαγα των πληροφοριών.]

Το Διαδίκτυο έχει τις μαύρες όψεις του, τις συναρπαστικές του, τις αχανείς, τις «μεθυστικές» όψεις του, αυτές που σε «ανεβάζουν» και σε «φτιάχνουν» αλλά και τις άλλες που σε «ρίχνουν» και σε «ζαλίζουν».

Αυτά συμβαίνουν. Το γνωρίζουν καλά όλοι οι αρμενιστές των θαλάσσιων και των ηλεκτρονικών ωκεανών.

Τι απομένει;

Αυτό που λέει η Αθηνά στον Τηλέμαχο:

Ταξιδεύω για τόπο αλλόγλωσσο, την Τέμεσα, στον οίνοπα πόντον,
στραφταλιστό να δώσω σίδερο, χαλκό να πάρω πίσω.

Κι αν ο Όμηρος έγραφε αιώνες αργότερα, σίγουρα η Αθηνά θα έδινε χαλκό και θα έπαιρνε ασήμι, θα έδινε ασήμι και θα έπαιρνε χρυσό.

Και τούτα, φίλε αρμενιστή, να’ χεις κατά νου σαν πλέεις στον οίνοπα πόντον του Διαδικτύου:

Πληροφορίες δώσε και πάρε γνώση.
Δώσε γνώση και κάν’ την πληροφορίες.
Κι αφουγκράσου προσεκτικά τους άλλους – τους αλλόθροους.
Κάποιοι, εκεί έξω, στ’ ανταριασμένο πέλαγος, ακούν κι εσένα.

Αυτό το κείμενο είχε γραφτεί στα μέσα Δεκεμβρίου 2004 και είχε δημοσιευτεί τότε σε κάποιον ιστότοπο. Η σχετική ιστοσελίδα έχει «χαθεί» πια, κι επειδή υπάρχουν διάφορες σκόρπιες πληροφορίες στο διαδίκτυο για την επιγραφή, χωρίς όμως φωτογραφίες, σκέφτηκα να το ανεβάσω κι εδώ. Η επιγραφή παραμένει ακόμα στη θέση της, έχει αφαιρεθεί όμως η επιγραφή στο πλάι της γέφυρας που περιέχει και τη γερμανική μετάφραση της φράσης.